Thảo luận về lợi ích và mối đe dọa của lĩnh vực này này vẫn còn là một bài toán khó vì hiếm có ai hiểu được ý nghĩa thực sự của “metaverse”. Metaverse vẫn đang đứng giữa ngã tư đường. Các quy tắc và tiêu chuẩn được đặt ra trong vài năm tới có thể sẽ cấu thành nên metaverse trong nhiều thập kỷ. Nhưng nếu không có nền tảng khái niệm chung, mọi người thậm chí không thể tranh luận về bộ quy chuẩn này.
Trước hết, ta hãy cùng tìm hiểu định nghĩa của “metaverse”.
Được đặt ra vào năm 1992 bởi tác giả khoa học viễn tưởng Neal Stephenson, thuật ngữ này đã bùng nổ độ phổ biến trong đại dịch COVID-19, đặc biệt là sau khi Facebook đổi tên thành Meta vào tháng 10/2021. Hiện ta có thể bắt gặp vô số bài báo về metaverse và hàng nghìn công ty đã đầu tư vào lĩnh vực này. Citigroup Inc. ước tính vào năm 2030, giá trị thị trường metaverse sẽ lên đến 13 nghìn tỷ đô la Mỹ, với 5 tỷ người dùng.
Từ biến đổi khí hậu đến kết nối toàn cầu và thiếu hụt khả năng ứng phó với đại dịch, metaverse sở hữu tiềm năng đáng kinh ngạc. Các cuộc gặp gỡ trong thế giới ảo có lượng khí thải carbon thấp hơn đáng kể so với họp mặt ngoài đời thực. Cộng đồng ở khắp nơi trên thế giới có thể tụ họp lại với nhau trong không gian ảo. Metaverse tạo cho người khuyết tật những hình thức hòa nhập xã hội mới thông qua công nghệ thực tế ảo. Và trong những ngày đầu của đại dịch COVID-19, metaverse không chỉ cung cấp cho mọi người phương thức kết nối mà còn đóng vai trò là một nơi để những người ở chung trong một căn hộ nhỏ có không gian riêng tư.
Tuy nhiên, ta cũng cần xét đên không ít nguy cơ lớn, từ giám sát và khai thác cho đến thông tin sai lệch và phân biệt đối xử.
Quả thực, thảo luận về lợi ích và mối đe dọa của lĩnh vực này này vẫn còn là một bài toán khó vì hiếm có ai hiểu được ý nghĩa thực sự của “metaverse”. Metaverse vẫn đang đứng giữa ngã tư đường. Các quy tắc và tiêu chuẩn được đặt ra trong vài năm tới có thể sẽ cấu thành nên metaverse trong nhiều thập kỷ. Nhưng nếu không có nền tảng khái niệm chung, mọi người thậm chí không thể tranh luận về bộ quy chuẩn này.
Các công ty lớn mạnh như Meta đã phải đặt ra các điều khoản cho lợi ích thương mại của riêng họ theo đúng nghĩa đen. Ví dụ, Nick Clegg, cựu phó thủ tướng Vương quốc Anh và hiện là chủ tịch phụ trách các vấn đề toàn cầu của Meta, đã cố gắng kiểm soát câu chuyện bằng bài viết tháng 5 năm 2022 – “Making the Metaverse” (Tạo nên Metaverse).
Nguyên mẫu phân loại
Hầu hết những định nghĩa được gán cho metaverse đều bao gồm hàng loạt nguyên tắc và công nghệ rối rắm, song có một điểm chung không đổi là "thế giới ảo", nơi những người ngoài đời thực sẽ cùng tương tác trong không gian trực tuyến. Hàng nghìn thế giới ảo đã tồn tại, một số thiên về chơi game (Fortnite và Roblox), số khác lại thiên về thế giới mở hơn (Minecraft và Animal Crossing: New Horizons).
Ngoài thế giới ảo, danh sách các công nghệ metaverse thường đề cập đến hình đại diện, nhân vật không người chơi và bot; thực tế ảo; tiền điện tử, blockchain và NFT; mạng xã hội từ Facebook và Twitter đến Discord và Slack; thiết bị di động như điện thoại và giao diện thực tế tăng cường. Metaverse cũng thường gắn với các nguyên tắc như khả năng tương tác, với ý tưởng rằng danh tính, mạng lưới bạn bè và các vật phẩm kỹ thuật số như quần áo phải có khả năng dịch chuyển giữa các thế giới ảo.
Vấn đề là con người không phân loại theo bảng danh sách trên. Thay vào đó, nhiều thập kỷ nghiên cứu về khoa học nhận thức đã chỉ ra, hầu hết các danh mục đều có một nguyên mẫu trung tâm. Người ta có thể định nghĩa “chim” với các đặc điểm: có cánh, biết bay, v.v. Nhưng loài chim nguyên mẫu cho người Bắc Mỹ sẽ trông giống như một con chim sẻ hơn các loài chim ruồi và vịt. Ở nhóm xa hơn, ta có chim hồng hạc và chim cánh cụt. Tuy nhiên, tất cả đều là chim, tỏa ra từ một nguyên mẫu xã hội cụ thể. Những người sống gần Nam Cực sẽ có xu hướng đặt chim cánh cụt gần trung tâm hơn.
Những sáng tạo của con người cũng thường có một trung tâm nhất định. Nếu được yêu cầu vẽ một chiếc ghế, ít người sẽ vẽ một chiếc ghế nha sĩ hoặc ghế lười.
Metaverse là sản phẩm sáng tạo của con người và bước quan trọng nhất để định nghĩa nó là nhận ra nó có tính trung tâm. Thế giới ảo là nguyên mẫu cho metaverse. Các yếu tố khác trong danh mục tỏa ra ở các vòng ngoài và sẽ không xuất hiện.
Ý tưởng của ai đáng cân nhắc hơn?
Điều này rất quan trọng bởi vì nhiều người tin rằng một số khía cạnh nhất định của metaverse là nguyên mẫu. Ví dụ: nhiều chuyên gia định nghĩa metaverse dựa trên công nghệ blockchain và tiền điện tử. Nhưng nhiều thế giới ảo hiện tại sử dụng các phương tiện khác ngoài blockchain để xác nhận quyền sở hữu tài sản kỹ thuật số. Nhiều người sử dụng các loại tiền tệ quốc gia như đô la Mỹ hoặc các loại tiền tệ metaverse được gắn với tiền tệ quốc gia.
Một động thái khoa trương khác như vậy xuất hiện khi Clegg sử dụng hình ảnh một tòa nhà có nền móng và hai tầng để tranh luận rằng “nền tảng của tòa nhà” không chỉ bao gồm khả năng tương tác mà còn có “chủ đề chung trên các tầng này”.
Nhưng cảnh báo của Clegg rằng “không có mức độ tương tác đáng kể được đưa vào từng tầng, metaverse sẽ trở nên phân mảnh” bỏ qua khả năng tương tác không phải là nguyên mẫu cho metaverse như thế nào. Trong nhiều trường hợp, tính phân mảnh được ưa chuộng. Nhiều người dùng có thể không muốn có cùng một danh tính trong hai thế giới ảo khác nhau, hoặc trên Facebook và một game trực tuyến.
Điều này đặt ra câu hỏi tại sao Meta – và nhiều nền tảng tưởng tự – lại được định hình dựa trên khả năng tương tác. Vấn đề chưa được tiết lộ trong bài luận của Clegg là “nền móng” của mô hình lợi nhuận của Meta: theo dõi người dùng trên toàn bộ metaverse để nhắm mục tiêu quảng cáo và có khả năng bán hàng hóa kỹ thuật số với hiệu quả tối đa. Việc công nhận "metaverse" là một danh mục xuyên tâm cho thấy tuyên bố của Clegg về khả năng tương tác không phải là một tuyên bố thực tế.
Ấn định định nghĩa
Ví dụ này cho thấy tại sao định nghĩa metaverse không phải một việc làm vô nghĩa. Đó là công việc mang tính khái niệm về cơ bản sẽ định hình thiết kế, chính sách, lợi nhuận, cộng đồng và tương lai của ngành kỹ thuật số.
Bài luận của Clegg kết luận một cách lạc quan rằng “thời gian sẽ đứng về phía chúng ta” vì các công nghệ metaverse sẽ không được hiện thực hóa hoàn toàn trong trên dưới một thập kỷ. Nhưng như Jaron Lanier, nhà tiên phong về VR, từng lưu ý, khi các định nghĩa về công nghệ kỹ thuật số được ấn định, chúng trở nên khó loại bỏ. Chúng trở thành ý thức chung về kỹ thuật số.
Đối với các định nghĩa sẽ là nền tảng thực sự của metaverse, thời gian rõ ràng không đứng về phía chúng ta. Bây giờ là lúc chúng ta tranh luận về cách định nghĩa metaverse, bởi vì những định nghĩa này rất có thể trở thành hiện thực kỹ thuật số của chúng ta.
